شرح دعای مکارم‌الاخلاق (۲۸)| ماهیت رزق

امام زین العابدین علیه السّلام در ادامه ی دعای نورانی مکارم الاخلاق می فرمایند: «وَ أَوْسِعْ‏ عَلَيَّ‏ فِي‏ رِزْقِكَ».‏ و رزقت را بر من وسعت ده.
 
رزق و روزی
رزق در لغت گاهى به عطاء دائمى اطلاق مي شود، خواه دنيوى باشد يا اخروى و گاهى به نصيب و بهره و گاهى به غذائي كه وارد شکم می شود، اطلاق می شود. در کتاب «صحاح» آن را عطا و آن چه از آن نفع برده مي شود معنى كرده است. خلاصه رزق عطائى است كه از آن منتفَع مي شوند، خواه طعام باشد يا علم و يا غير آن. در قرآن کریم نیز رزق معانی متعدّدی دارد که در واقع (با توجّه به معنای لغوی رزق) از مصادیق رزق محسوب می شوند.
در قرآن مجيد به نبوّت و علم رزق گفته شده است: «يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ رَزَقَنِي‏ مِنْهُ‏ رِزْقاً حَسَناً ...». گفت: اى قوم! به من بگوييد، هر گاه من دليل آشكارى از پروردگارم داشته باشم، و رزق (و موهبت) خوبى به من داده باشد، (آيا مى ‏توانم بر خلاف فرمان او رفتار كنم؟!).[1] در تفسیر جوامع الجامع در باره ی این رزق آمده است: «[وَ رَزَقَنِي مِنْهُ] خداوند از نزد خود به من روزى نيكو عطا كرد، منظور نبوّت و حكمت است».[2] در تفسیر المیزان می نویسد: «مراد از اينكه گفت: "خداى تعالى از ناحيه خود رزق نيكويى به من داده" اين است كه به من وحى نبوت داده كه مشتمل است بر اصول معارف و فروع شرايع».[3]

و همچنین به باران رزق گفته شده: «هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً ...». او كسى است كه آيات خود را به شما نشان مى‏دهد و از آسمان براى شما روزى (با ارزشى) مى ‏فرستد.[4] و گاهى فقط به خوراك اطلاق شده است، مثل‏: «...وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ‏ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ ...». و بر آن كس كه فرزند براى او متولّد شده [پدر]، لازم است خوراك و پوشاك مادر را به طور شايسته (در مدّت شير دادن بپردازد حتّى اگر طلاق گرفته باشد).[5] چنان كه ملاحظه شد، در آیه ی شریفه، كسوت از رزق جدا شده است. همچنین در جای دیگر می فرماید: «... كُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ». از روزي هاى الهى بخوريد و بياشاميد! و در زمين فساد نكنيد[6].[7] البته مصادیق دیگری از رزق نیز در قرآن بیان شده است که به جهت اطاله ی کلام از بیان آن ها صرف نظر می کنیم.

بنا بر این دریافتیم که بر خلاف تصوّر عامیانه که رزق و روزی را منحصر در پول و دارائی می دانند، رزق و روزی اعمّ از مال و دارائی است و شامل هر آن چیزی می شود که مخلوقات پروردگار در مسیر زندگی مادی و معنوی خود از آن منتَفَع شده و بهره مند می گردند، چنان که دیدیم قرآن کریم از رزق حَسَن که شامل نبوّت، علم، وحی می شود، به عنوان رزق یاد کرده است. با این حساب دانش نیکو، حالات معنوی، توفیق بندگی و اطاعت از پروردگار، همسر نیکو، دوست خوب، استاد مناسب، همسایه ی مؤمن، کار شایسته و ... همه ی این ها جزء مصادیق رزق و روزی محسوب می شوند که علاوه بر امور دنیوی و مادی، تأثیر شگرفی در حُسن عاقبت و تعالی ایمان انسان خواهند داشت.
 
رزّاق خداست
رازق تمام مخلوق اوّلاً و بالذّات خداوند متعال است، چنان كه در قرآن کریم فرموده‏ است: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ‏ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ». همانا تنها خداوند است که روزی دهنده و صاحب قوّت و قدرت است.[8] همچنین در جای دیگر فرموده است:‏ «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ‏ رِزْقُها ...». هيچ جنبنده ‏اى در زمين نيست مگر اين كه روزى او بر خداست.[9] آری او که ذات مقدّسش خالق کون و مکان و تمامی موجودات آفرینش است، لاجرم خود نیز متکفّل رزق و روزی آن ها شده و همه را از خان کرم خود بهره مند می سازد. به همین دلیل یکی از اسماء نورانی خداوند تعالی، رزّاق است. امّا در برخی از آیات قرآن کریم مشاهده می کنیم که پروردگار متعال رازقیّت (روزی دادن) را به غیر خود نیز منسوب نموده است.
در سوره ی نساء می فرماید: «وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِيها وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً». اموال خود را، كه خداوند وسيله ی قوام زندگى شما قرار داده، به دست سفيهان نسپاريد و از آن، به آن ها روزى دهيد، و لباس بر آنان بپوشانيد و با آن ها سخن شايسته بگوييد.[10] سه آیه بعد می فرماید: «وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً». و اگر به هنگام تقسيم (ارث)، خويشاوندان (و طبقه‏ اى كه ارث نمى‏ برند) و يتيمان و مستمندان، حضور داشته باشند، چيزى از آن اموال را به آن ها بدهيد و با آنان به طور شايسته سخن بگوييد.[11]

همچنین در چند جای مختلف از قرآن کریم، خداوند تبارک و تعالی خود را «خیر الرّازقین» توصیف نموده است.[12] به عنوان مثال در سوره حج می فرماید: «وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ». و كسانى كه در راه خدا هجرت كردند، سپس كشته شدند يا به مرگ طبيعى از دنيا رفتند، خداوند به آن ها روزى نيكويى مى‏ دهد كه او بهترين روزى‏ دهندگان است.[13] از این آیات نيز اين مطلب روشن مي شود كه خدای متعال رازقان را بسيار شمرده و خود را بهترين آن ها خوانده است.
این آیات با رزّاقیّت خداوند و این که ذات مقدّسش تنها روزی دهنده است منافاتی ندارد، با این توضیح که اگر رازق بودن به غير از خدا اطلاق شود، بالعرض و به واسطه است، به این معنا که رازق اصلی و بالذّات خداوند متعال است و اوست که رزق و روزی همه ی موجودات را به ایشان افاضه می کند، ولی رزق و روزی را از طریق واسطه هایی به دست مخلوقات خویش می رساند. در لسان قرآن کریم، از این واسطه ها نیز با عنوان رازق تعبیر شده است، ولی آن ها در واقع از خود چیزی ندارند و خودشان نیز روزی خور خدای متعال هستند. به عبارت دیگر ایشان تنها، مسیر عادیِ رسیدن رزق و روزی از سوی خداوندِ رزّاق، به دست مخلوقات می باشند.[14]

آری چگونه کسی جز پروردگار متعال در رزق و روزی مستقلّ باشد و حال آن که خزائن دنیا و آخرت، و کلید آسمان ها و زمین در دستان اوست و هر که، از وجود و دارائی، هر چه دارد از او دارد: «وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ». خزائن آسمان ها و زمين از آن اوست.[15] «لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ». كليدهاى آسمان ها و زمين در دست اوست.[16] در دعای امام سجّاد علیه السّلام نیز به این مطلب اشاره شده، آن جا که فرموده است: «وَ أَوْسِعْ‏ عَلَيَّ‏ فِي‏ رِزْقِكَ/‏ و رزقت را بر من وسعت ده». یعنی رزقی که خداوند به مخلوقاتش عنایت می کند، همه از آنِ اوست و او از لطف و کَرَمش به موجودات روزی کرده و ایشان را بدان واسطه بهره من می سازد.
بر در شاهم گدایی نکته ای در کار کرد/ گفت بر هر خوان که بنشستم خدا رزّاق بود
 
تنگی و وسعت رزق با خداست
همان طوری که رزّاق اصلی و ذاتی خداوند متعال است، توسعه و تنگى روزى نیز به دست اوست. قرآن کریم در آیات مختلفی به این حقیقت تصریح نموده است. از آن جمله در سوره ی اسراء می فرماید:‏ «إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ‏ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً». به يقين، پروردگارت روزى را براى هر كس بخواهد گشاده يا تنگ مى ‏دارد، او نسبت به بندگانش آگاه و بيناست.[17] شبیه به این آیه ی شریفه در 8 جای دیگر از قرآن تکرار شده است.[18] همچنین در سوره نحل با بیان دیگری می فرماید: «وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلى‏ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُوا بِرَادِّي رِزْقِهِمْ عَلى‏ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ». خداوند بعضى از شما را بر بعضى ديگر از نظر روزى برترى داد (چرا كه استعدادها و تلاش هايتان متفاوت است)، امّا آن ها كه برترى داده شده‏ اند، حاضر نيستند از روزى خود به بردگانشان بدهند و همگى در آن مساوى گردند، آيا آنان نعمت خدا را انكار مى ‏نمايند (كه شكر او را ادا نمى ‏كنند)؟![19]
 
نقش انسان در وسعت و تنگی رزق
از ذيل آيه ی 30 از سوره اسراء (که می فرماید: «إِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً») به دست مي آيد كه قبض و بسط روزی بنا به دلایل و مصالحی است كه خدای متعال از آن ها خبر دارد، چراکه: او نسبت به بندگانش آگاه و بيناست. در تفسیر نمونه ذیل آیه ی 26 از سوره ی رعد (که در باره ی تنگی و وسعت رزق توسّط خداوند سخن می گوید) نکته ای یادآوری شده که مانع از سوء برداشت بعضی، از این دسته از آیات قرآن کریم می شود:
«تنها آيات فوق نيست كه مى ‏گويد كم و زياد روزى به دست خدا است، از آيات مختلف ديگر قرآن نيز همين معنى، به خوبى استفاده مى ‏شود كه خدا روزى هر كس را بخواهد وسيع و روزى هر كس را بخواهد محدود مى ‏سازد، امّا اين سخن به آن معنى نيست كه بعضى از جاهلان پنداشته ‏اند كه بايد دست از فعّاليت كشيد و در گوشه ‏اى نشست تا خدا آن چه مقدّر است برساند، اين گونه افراد كه تفكر منفیشان دستاويز خوبى است براى آن ها كه مذهب را "مخدّر" مى ‏دانند، از دو نكته ی اساسى غافلند:

نخست اين كه: خواستن و مشيّت و اراده ی الهى كه در اين آيات به آن اشاره شده، يك مسأله ی دل بخواه و بى‏ حساب نيست، بلكه همان گونه كه سابقاً هم گفته ‏ايم، مشيّت خداوند از حكمت او جدا نيست و هميشه روى حساب لياقت ها و شايستگي ها است. ديگر اين كه: اين مسأله به معنى نفى عالم اسباب نمى ‏باشد، چرا كه عالم اسباب يعنى جهان تكوين، نيز خواست خدا و مشيّت تكوينى خدا است، و هيچ گاه از مشيّت تشريعى او جدا نخواهد بود. به عبارت روشن تر اراده ی خدا در زمينه ی وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است كه بر زندگى انسان ها حكم ‏فرماست، و تلاش ها و كوشش ها و اخلاص ها و فداكاري ها، و به عكس سستى و تنبلى و بخل و آلودگى نيّت ها، نقش تعيين كننده ‏اى در آن دارد، به همين دليل قرآن مجيد كراراً انسان را در گرو سعى و كوشش و تلاش و فعّاليت خود شمرده، و بهره او را از زندگى به ميزان سعى و تلاشش مى ‏داند [«وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏ * وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى». و اين كه براى انسان بهره ‏اى جز سعى و كوشش او نيست، * و اين كه تلاش او به زودى ديده مى ‏شود.[20]].

لذا در كتاب وسائل الشيعه در كتاب "تجارت و كسب و كار" بابى در زمينه ی تلاش و كوشش براى تحصيل رزق و روزى عنوان كرده و احاديث متعدّدى در اين زمينه بيان مى ‏دارد، نيز ابواب ديگرى در مذمّت بيكارى، پرخوابى، تنبلى در طريق تحصيل نيازمندي هاى زندگى منعقد ساخته است. از جمله در حديثى كه از امير مؤمنان علیه السّلام در اين ابواب نقل شده، مى ‏خوانيم كه فرمودند: «إِنَّ الْأَشْيَاءَ لَمَّا ازْدَوَجَتْ ازْدَوَجَ الْكَسَلُ وَ الْعَجْزُ فَنُتِجَا بَيْنَهُمَا الْفَقْرَ/ هنگامى كه موجودات در آغاز با هم ازدواج كردند، تنبلى و ناتوانى با هم پيمان زوجيّت بستند و فرزندى از آن ها به نام فقر متولّد شد».[21]
ان شاء الله ادامه ی بحث رزق و روزی را در شماره ی بعد دنبال خواهیم کرد.

 

خود آزمایی:
1-آیا رزق تنها به معنای پول و ثروت است؟ توضیح دهید.
2-نقش انسان در وسعت و تنگی روزی چیست؟

پی‌نوشت‌ها:
[1] سوره هود/ آیه 88 (ترجمه مکارم).

[2] ترجمه جوامع الجامع ج ‏3 ص 161.

[3] ترجمه المیزان ج 10 ص 548.

[4] سوره غافر/ آیه 13 (ترجمه مکارم).

[5] سوره بقره/ آیه 233 (ترجمه مکارم).

[6] همان/ آیه 60.

[7] برگرفته از قاموس قرآن ج ‏3 ص 82.

[8] سوره ذاریات/ آیه 58.

[9] سوره هود/ آیه 6 (ترجمه مکارم).

[10] سوره نساء/ آیه 5 (ترجمه مکارم).

[11] همان/ آیه 8.

[12] سوره های: مائده/114- حج/58- مؤمنون/72- سبأ/39- جمعه/11.

[13] سوره حج/ آیه 58 (ترجمه مکارم).

[14] با استفاده از قاموس قرآن ج ‏3 ص 83.

[15] سوره منافقون/ آیه 7 (ترجمه مکارم).

[16] سوره شوری/ آیه 12 (ترجمه مکارم).

[17] سوره اسراء/ آیه 30 (ترجمه مکارم).

[18] سوره های: رعد/26- قصص/82- عنکبوت/62- روم/37- سبأ/36و39- زمر/52- شوری/12.

[19] سوره نحل/ آیه 71 (ترجمه مکارم).

[20] سوره نجم/ آیه 39 و 40 (ترجمه مکارم).

[21] تفسیر نمونه ج 10 ص 204 و 205.